Рок-зорка з-пад Шчучына: адкрываў Алімпіяду, ім захаплялася Марлен Дзітрых, а цяпер яго песню спяваюць футбольныя фаны

Беларускія вёскі і невялічкія мястэчкі — месцы дзіўныя, сакральныя. Колькі яны далі свету знакамітых мастакоў, пісьменнікаў, што ўзбагацілі сусветную культуру, не пералічыць на пальцах дзвюх рук. Сярод іх — і знакаміты рок-музыкант Чэслаў Немэн. Вялікую кар’еру ён зрабіў у суседняй Польшчы, ягоны твор выконвала сама Марлен Дзітрых, а ў славутай парыжскай канцэртнай зале «Алімпія» Немэн выступіў раней, чым знакамітыя The Beatles. Але першыя музыкальныя крокі ён рабіў у маленькай роднай вёсачцы Старыя Васілішкі, што недалёка ад Шчучына.

У звычайнай драўлянай хатцы, дзе Чэслаў жыў разам з бацькамі і старэйшай сястрой, ён ніколі не забываўся на малую радзіму, пры магчымасці прыязджаў на бацькаўшчыну і нават прымаў старых сяброў у сваім варшаўскім доме. Кім быў Немэн, як да яго ставіліся аднавяскоўцы, што з сябе ўяўляе ягоны музей у Старых Васілішках і як сёння жыве памяць пра гэтага неверагоднага чалавека? Onliner пабываў на радзіме музыкі і паспрабавалі знайсці адказы на гэтыя ды іншыя пытанні.

У дзяцінстве нядрэнна іграў на фартэпіяна і любіў фотасправу

Галоўны арыенцір Старых Васілішак — вялікі чырвоны касцёл, які праглядаецца з усіх ваколіц. Ён непрапарцыянальна вялікі для вёсачкі, дзе пражывае крыху больш за 30 чалавек, і хутчэй з’яўляецца напамінам аб тым, што былі часы, калі жыццё тут сапраўды віравала. Духоўным і культурным цэнтрам невялічкага мястэчка быў менавіта храм.

Ён сапраўды незвычайны. Ну дзе вы яшчэ пабачыце ў Беларусі, каб над уваходам у касцёл была выбіта шасціканцовая яўрэйская зорка? Аказваецца, такім чынам мясцовыя жыхары хацелі аддзячыць яўрэям з суседніх Васілішак за салідны фінансавы ўнёсак у пабудову святыні. Касцёл упрыгожваюць рознакаляровыя вітражы, побач з алтаром знаходзіцца каплічка, якая нагадвае архітэктуру славутага Антоніа Гаўдзі. А нядаўна ў храме адрамантавалі старадаўні арган.

Для кагосьці з нас гэта цуд, а для мясцовых жыхароў падобнае было часткай паўсядзённага жыцця. Паралельна з працай яны спявалі ў хоры, калядавалі, удзельнічалі ў духавым аркестры... Сярод актыўных мясцовых жыхароў быў Антоні Выджыцкі, якога людзі за спрыт называлі паміж сабой «залатымі рукамі». Мужчына рабіў боты-афіцэркі і буркі, якія замаўлялі з усёй ваколіцы, мог лёгка адрамантаваць інструмент, замок, гадзіннік і нават арган. Разам з жонкай Ганнай і дачкой Ядзяй ён жыў літаральна ў некалькіх хвілінах пешкі ад касцёла. Менавіта там 16 лютага 1939 года нарадзілася будучая рок-стар Чэслаў Немэн.

Гэты аднапавярховы дом на тры пакоі захаваўся і дагэтуль. У 2010-м у ім адкрылі музей-клуб імя Чэслава Немэна. Даглядае яго былы старшыня Васілішкаўскага сельсавета Уладзімір Сянюта, які на пенсіі пераўтварыўся ў сапраўднага краязнаўца. Складваецца адчуванне, што ён ведае пра беларускі перыяд жыцця Выджыцкіх літаральна ўсё.

Малым Чэся выдатна памятае Тэрэса Карэйва (у дзявоцтве Мухляда) з Ліды. У дзяцінстве яна жыла паблізу і разам з Выджыцкім хадзіла ў школу.

Музыкай Чэслаў захапіўся ў раннім дзяцінстве. Спачатку спяваў у касцельным хоры, а ў 13 гадоў на бацькоўскім сходзе заспяваў у тым ліку знакамітую расійскую кампазіцыю «Однозвучно гремит колокольчик». Што цікава, старая балада яму так спадабалася, што ён нярэдка выконваў яе пасля падчас сваіх канцэртаў.

Каб развіваць свае музыкальныя здольнасці, Чэслаў у 15-гадовым узросце паступіў у педагагічны ліцэй у Гродна, дзе вывучаў фартэпіяна. Праўда, другія дысцыпліны яму не надта падабаліся, таму ў абласным цэнтры ён пратрымаўся толькі год. Падлетак прагульваў заняткі, бавячы час на Нёмане, і ў выніку яго выключылі з ліцэя, хаця дырэктар прызнаў хлопца даволі здольным. Вярнуўшыся дадому, Выджыцкі-малодшы ўзначаліў хор у сельскім доме культуры, граў на баяне, выступаў на танцах і вяселлях.

Хто ведае, магчыма, Чэсь так і застаўся б першым хлопцам на вёсцы, калі б не рашэнне бацькі з’ехаць са Старых Васілішак, на што паўплывала ў тым ліку закрыццё камуністамі касцёла. У другой палове 1950-х адбывалася масавае перасяленне палякаў у сацыялістычную Польшчу, і Выджыцкі стаў адным з нямногіх у Старых Васілішках, хто вырашыў скарыстацца гэтай нагодай і памяняць месца жыхарства. Тым больш быў прыклад — у 1940-х на Захад з’ехалі ягоныя сваякі.

Пераезд у 1958-м супаў з рамантычнымі стасункамі Чэслава. 19-гадовы хлопец так закахаўся ў сваю сяброўку Марыю Клаўзунік з Васілішак, што напярэдадні ад’езду патаемна з ёй, як кажуць у гэтых мясцінах, замальдаваўся — распісаўся. Пра шлюб Чэсь прызнаўся толькі праз тры месяцы, а ў 1959-м Марыя атрымала дазвол і пераехала да мужа. Разам яны пражылі да 1971 года.

Горш за ўсіх ад’езд перанёс Антоні Выджыцкі, які з сям’ёй у выніку абжыўся ў горадзе Бялогард. Запатрабаванаму майстру, які меў дома поспех і жыў няблага, прыйшлося занава шукаць кліентуру. Па словах Уладзіміра Сянюты, у сваіх лістах у Старыя Васілішкі ён прызнаваўся, што ў дачыненні сябе пераездам зрабіў вялікае глупства, але пайшоў на гэта дзеля сына. Праз два гады пасля ад’езду Антонія не стала...

Чэслаў паступіў у музыкальную школу ў Гданьску па класе фагота. Паралельна выступаў у разнастайных клубах і кабарэ. Спяваў пераважна іспанскія песенькі, акампануючы сабе на гітары. Відавочцы прыгадваюць яго як даволі сціплага і непрыкметнага хлопца, у якога да таго ж быў выразны ўсходні акцэнт. Але на пачатку 1960-х ён пазнаёміўся з журналістам, аўтарам песень Францішкам Валіцкім, якога сёння называюць айцом польскай рок-музыкі. Гэтая сустрэча цалкам змяніла жыццё Чэслава. Валіцкі пачаў арганізоўваць канцэрты для маладога выканаўцы. У 1962-м Чэсь перамог на фестывалі маладых талентаў і разам з гуртом Niebiesko-Czarni адправіўся ў замежны тур, а праз год выступіў у славутай парыжскай канцэртнай зале «Алімпія». Прыкладна ў гэты час ён і ўзяў сабе псеўданім Немэн.

У 1964-м гурт Niebiesko-Czarni выступаў перад канцэртам Марлен Дзітрых у Варшаве. Ёй так спадабалася кампазіцыя Немэна Czy mnie jeszcze pamiętasz, што яна запісала яе на нямецкай мове. З тых часоў Чэслаў пачаў пераўтварацца ў сапраўдную зорку і праз тры гады выбухнуў сваім неўміручым хітом Dziwny jest ten swiat. З ім ён выступіў на адкрыцці Алімпійскіх гульняў у Мюнхене ў 1972 годзе разам з Джонам Маклафлінам і Чарльзам Мінгусам.

Праз пэўны час Немэн пачаў пісаць даволі авангардную рок-музыку, эксперыментаваў з фальклорам, выкарыстоўваў электраарган, які стаў ягонай своеасаблівай фішкай, і даволі часта звяртаўся да паэзіі Цыпрыяна Норвіда.

Музыкант даволі часта гастраляваў па свеце, але ў родных Старых Васілішках доўгі час не з’яўляўся, хаця аднавяскоўцы чулі пра поспехі Чэсіка. У выніку ў 1976-м яго запрасілі на фестываль «Беларуская музычная восень», у рамках якога ён выступіў у Мінску, Гродне, Баранавічах і Пінску.

Аднак больш здзівіліся іншаму — на ім былі джынсы і кажушок у дзюрках. І гэта ў лістападзе, калі ўжо зімна было! Падобныя кажушкі насілі самыя бедныя людзі ці п’яніцы. Ды і то з латкамі, а тут іх не было.

І хто яго сустракаў, казалі: «Чэсік, дык можа ў гэтай Польшчы табе няма чаго насіць? Дык мы табе знойдзем што-небудзь без дзюрак!» І нават спрабавалі сабраць грошы, каб набыць адзенне. А ў Васілішках сваякі, калі пабачылі яго, сказалі: «Ды скінь ты гэтыя абарванцы і не ганьбі нас! Такі вядомы чалавек, а няма чаго надзець!» Яго літаральна замардавалі гэтымі пытаннямі, і ў наступныя разы, калі ён прыязджаў у Старыя Васілішкі, выглядаў ужо іначай.

Чэслаў заўсёды, калі бываў у Беларусі, наведваў родную вёску: запрашаў на канцэрты і садзіў сяброў на першыя шэрагі. Да ўсіх местачкоўцаў меў вялікую ласку і хацеў, каб яны пабачылі, як ён выступае на сцэне. Праўда, не ўсе з мясцовых разумелі ягоную музыку, а вось моладзь, наадварот, ставіла ягоныя пласцінкі на танцах у мясцовым клубе.

У 1976-м Немэн нават даў невялічкі канцэрт у школе ў Васілішках, а праз тры гады здзейсніў апошнюю вандроўку на радзіму.

Суразмоўца кажа, што ў творчасці Немэн таксама звяртаўся да радзімы. І калі не праз фальклор, дык праз успаміны. Напрыклад, на напісанне музыкі для адной з кампазіцый яго натхнілі рэлігійныя спевы і званы касцёла ў Старых Васілішках.

Нягледзячы на поспех, эксперыментальную музыку Чэслава далёка не ўсе ў Польшчы разумелі. У 1980-х у краіне ўвялі ваеннае становішча, што негатыўна адбілася на канцэртах. Немэн стаў выступаць радзей, пісаў музыку для спектакляў, фільмаў і за апошнія 20 гадоў жыцця стварыў толькі тры студыйныя альбомы.

На радзіму ён больш не прыязджаў, але блізкіх з Беларусі прымаў у Варшаве. Падобнай гісторыяй з намі падзялілася Тэрэса Карэйва:

Зрабіў кашу, шампіньёны і сырнікі, паказаў сваю студыю, застаўленую апаратурай. Спытаўся, чым я жыву. Расказала, што неўзабаве ў дачкі вяселле, дык ён яшчэ мне злотых даў і касет сваіх падарыў. Я пасля яшчэ дачцэ фату набыла і беленькія туфелькі. Пасля той вячэры, каб не блукала па Варшаве, ён прывёз мяне назад. Калі вярнулася ў Беларусь, апавядала сябрам пра падарункі, казала, што гэта Чэсева фата.

Гэта была апошняя сустрэча спадарыні Тэрэсы з Немэнам. На пачатку нулявых ён захварэў на рак і перамагчы хваробу не здолеў. 17 студзеня 2004 года ягонае сэрца перастала біцца... Пахавалі рок-зорку са Старых Васілішак на Паванзкоўскіх могілках у катакомбах, каля другіх знакамітых палякаў. Жалобную працэсію ўзначальваў тагачасны прэзідэнт Польшчы Лех Качыньскі. А 13-й гадзіне ў той дзень усе польскія радыёстанцыі паставілі на сваіх хвалях галоўны хіт Чэслава — Dziwny jest ten swiat.

«З 2010 года музей наведалі 30 тысяч турыстаў»

У гонар Чэслава Немэна ў Польшчы адразу з’явілася некалькі помнікаў, Нацбанк набіў ягоны партрэт на адну з манет, а фанаты футбольнай каманды «Легія» перад пачаткам кожнага матча пачалі спяваць кампазіцыю Sen o Warszawie.

А ў Беларусі тым часам ледзь збераглі ад зносу родны дом Немэна.

Па словах суразмоўцы, шмат для адкрыцця зрабіла журналістка з Мінска Вера Савіна. Яна ўзяла інтэрв’ю ў Немэна яшчэ ў 1976-м, але «Советская Белоруссия» адмовілася друкаваць матэрыял. Да гэтай тэмы журналістка вярнулася ў 2009-м, калі зняла пра Чэслава дакументальны фільм.

Пры гэтым Немэн выступаў з вядомымі музыкантамі Джонам Аберкромбі, Джонам Маклафлінам, усе пра яго добра адгукаліся, і ён прафесіяналамі быў прыняты пры жыцці.

Але ж фільмам усё не абмежавалася. Савіна разам з Сянютам і другімі беларускімі фанатамі Немэна ініцыявала адкрыццё музея ў Старых Васілішках. Дзеля гэтага яна ўзяла амерыканскую і англійскую энцыклапедыі рок-музыкі, у якіх ёсць згадкі пра Чэслава і ягоную вёску, і паехала ў Шчучынскі райвыканкам. Кіраўніцтва пайшло насустрач, і ўжо 11 гадоў у раёне працуе ўнікальны музей, якому наўрад ці можна знайсці аналаг у Еўропе. Ну а дзе вы бачылі, каб музей рок-зоркі быў адкрыты ў населеным пункце з насельніцтвам у 30 чалавек? Як сцвярджае Савіна, у свеце наогул не было музеяў, якія б месціліся ў дамах славутых рок-выканаўцаў.

У экспазіцыю, якая займае тры пакоі, увайшлі фотаздымкі, пласцінкі, артыкулы пра Немэна, асабістыя рэчы, якія Уладзімір Сянюта збіраў самастойна. Часам нават выбіраўся ў экспедыцыі па наваколлі і так, напрыклад, здабыў боты, якія калісьці зрабіў Антоні Выджыцкі.

Вера Савіна верыць, што ў гэтага цікавага музея ёсць будучыня, яна нават распрацавала канцэпцыю яблычнага свята, якое штогод ладзіцца ў старым садзе сям’і Выджыцкіх. Планаў сапраўды шмат. Невядома, ці спраўдзяцца жаданні прыхільнікаў Немэна, але дакладна вядома адно: Чэслаў хоць калісьці і з’ехаў са Старых Васілішак назаўжды, але памяць аб ім тут пасялілася надоўга.

Нашли опечатку? Выделите фрагмент текста с опечаткой и нажмите Ctrl + Enter. Хотите поделиться тем, что произошло в Гродно? Напишите в наш телеграм-бот. Это анонимно и быстро.